PV Unesco, Parijs

Internationale Vrouwendag: de Aletta Jacobs Papers

Door Maurice Boer Hartelijk gefeliciteerd met Internationale Vrouwendag! Op deze dag staan we stil bij het feit dat er nog altijd onderscheid wordt gemaakt op basis van sekse. Maar ook vieren we het vele werk dat al gedaan is op het gebied van vrouwenemancipatie. Een van de bekendste Nederlandse voorvechters van vrouwenrechten is Aletta Jacobs, die in 1878 als eerste vrouwelijke Nederlandse arts afstudeerde. Ze had een praktijk op de Herengracht in Amsterdam, hield regelmatig gratis spreekuur voor vrouwen in de armere wijken, publiceerde over het vrouwelijke lichaam en was internationaal actief als activiste. Haar uitgebreide persoonlijke archief, dat uiteenloopt van anekdotes over haar werk tot correspondentie met suffragettes over de hele wereld, is afgelopen jaar dan ook terecht opgenomen in het register van mondiaal documentair erfgoed van UNESCO, het Memory of the World programma. Het archief van Aletta Jacobs is een prachtig voorbeeld van het belang van historische documenten voor het bereiken van UNESCO-idealen, in dit geval de doorgaande strijd voor gendergelijkheid. Al grasduinend door de Aletta Jacobs Papers – overigens geheel gedigitaliseerd en online toegankelijk met dank aan het onvolprezen werk van beheerder ATRIA, Kennisinstituut voor Emancipatie en Vrouwengeschiedenis – valt op hoe relevant het werk van Aletta Jacobs ook nu nog is. Als vrouwelijke arts had ze speciale aandacht voor de medische problemen van vrouwen. Die medische klachten bleken echter vaak niet los te zien van de sociale situatie van haar patiënten. In een handgeschreven fictief verhaal, gezien de titel Een uit velen duidelijk gebaseerd op ervaringen uit haar praktijk, vertelt Jacobs over een “bleek hologig vrouwtje”, genaamd Anna. Schuchter en met schaamte was ze de praktijk van de dokter binnen komen lopen. Na aandringen van de dokter deelt Anna uiteindelijk haar verhaal: ze was een dienstmeisje dat was gevallen voor de aandrang van haar baas, “die zij had leren beschouwen als haar superieur”. Ze raakte zwanger, werd verstoten, werd misbruikt en belandde zonder middelen van bestaan maar mét kind in Amsterdam. Het verhaal is een klassieke #MeToo: machtsmisbruik gefaciliteerd door een wegkijkende en systematisch ongelijke samenleving. Aletta Jacobs voerde haar strijd voor vrouwenemancipatie niet alleen in Nederland, maar ook internationaal. Getuigen daarvan zijn de vele brieven in het archief van bevriende feministen, geïnteresseerden en organisaties voor vrouwenkiesrecht van over de hele wereld. Jacobs onderhield een levendige correspondentie met Jane Addams, de bekende Amerikaanse feministe en latere Nobelprijswinnares, en met Carrie Chapman Catt, de oprichtster van International Women Suffrage Alliance, met wie Jacobs in 1911 en 1912 een wereldreis maakte. Een fascinerend en ontroerend inzicht geven de brieven, die binnenstroomden naar aanleiding van een artikel in een Amerikaans tijdschrift, over Jacobs’ pleidooi voor het pessarium, een voorbehoedsmiddel voor vrouwen. Jonge vrouwen en mannen uit de Verenigde Staten legden haar in vaak handgeschreven briefjes uit dat ze geen geld hadden om voor meer kinderen te zorgen, maar dat er een praktisch probleem was: “we really love each other”. Toen in 1914 de Eerste Wereldoorlog los barstte, besloot Aletta Jacobs haar internationale netwerk van vrouwen in te zetten voor vrede. In 1915 organiseerde ze samen met anderen het Internationaal Congres van Vrouwen in Den Haag. Het congres stond in het teken van vrede en mondde uit in de oprichting van de Women’s International League for Peace and Freedom, die nog steeds bestaat. Voor Jacobs waren vrede en vrouwenrechten sterk met elkaar verbonden. Een dergelijke gedachte is nog altijd het fundament onder het bestaan van UNESCO: alle activiteiten van UNESCO, van werelderfgoed tot waterwetenschap, dragen uiteindelijk bij aan een veilige en gezonde wereld zonder oorlog. Het archief van Aletta Jacobs biedt ons kortom een rijk arsenaal aan verhalen, die nog altijd relevant zijn. Toch moet het archief ook kritisch worden bekeken. Zoals Mineke Bosch schrijft in haar biografie van Jacobs, Een onwrikbaar geloof in rechtvaardigheid, was Aletta Jacobs in sommige denkwijzen evengoed een kind van haar tijd. Uit de verslagen van haar wereldreis blijkt dat ze kijkt vanuit een Westers perspectief en met een destijds gangbaar gevoel van superioriteit. Daarin schuilt echter ook juist de waarde van een archief als dit. Erfgoed, en geschiedschrijving in het algemeen, is geen heldenverering. Het ideaal van een gelijkere samenleving wordt niet bereikt met een jubelverhaal, maar door de complexe gelaagdheid van de geschiedenis als uitgangspunt te nemen voor debat. Huidige discussies over de emancipatie van vrouwen concentreren zich dan ook rond een begrip als intersectionaliteit, het idee dat seksisme en racisme niet los van elkaar begrepen kunnen worden. Erfgoed moet en kan bijdragen aan dit debat, als een constante herinnering aan bereikte mijlpalen, maar vooral ook, nog te bereiken mijlpalen.

08-03-2018 | 10:48